اهمیت و آثار پوشش و حجاب اسلامی از منظر قرآن و آموزه های اهل بیت(ع)

به گزارش روابط عمومی پژوهشگاه علوم و فرهنگ اسلامی، عیسی عیسی‌زاده عضو هیأت علمی پژوهشگاه علوم و فرهنگ اسلامی در یادداشتی به اهمیت حجاب اسلامی و آثار پوشش از منظر قرآ« و آموزه‌های اسلامی پرداخت.

از راهکارهای مهم در نهادینه نمودن فرهنگ عفاف و حجاب در جامعه، ارتقای آگاهی اقشار گوناگون جامعه به ویژه جوانان در باره اهمیت، جایگاه و آثار و برکات حجاب و عفاف می باشد از همین رو تلاش شده است تا در این نوشتار کوتاه نکاتی از آموزه های نورانی قرآن و اهل بیت(علیهم السلام) در این باره تقدیم مخاطبان شود.

تاریخ نیاز انسان به پوشش، به قدمت آفرینش وی بر کره زمین باز می‌گردد و این امر مسلّمی است که جای هیچ ابهام و تردیدی وجود ندارد.

انسان‌ها از آغاز زندگی تا کنون، همیشه از هر نوع برهنگی گریزان بوده‏اند؛ نه‌تنها آدمیان که بسیاری از حیوانات نیز به‌طورطبیعی و غریزی نوعی پوشش و استتار دارند. وجود سرما و گرما، سوزش آفتاب و باد و بوران در تنوع و تفاوت انواع لباس در زندگی انسان تأثیر فراوان داشته است؛ اما احساس نیاز انسان به پوشیدگی، تنها معلول گرما و سرما نیست؛ بلکه فطرت انسان به گونه‌ای است که از برهنگی پرهیز دارد و پوشش را حصار امن و زیبایی برای خویش می‏داند. انسان خود را بدون پوشش، آسیب‏‌پذیرتر و در تیررس دشمن احساس می‏کند.

تهیه و بهره‌برداری از پوشاک مختلف در سرزمین‌‌های گوناگون با عقاید و افکار متفاوت، دلیل بر احساس نیاز طبیعی بشر به اصل پوشش و بیزاری از برهنگی است.

بنا به گزارش آیات الهی، آدم و همسرش در آغاز آفرینش در بهشت الهی پوشیده بودند؛ ولی شیطان به انگیزۀ نمایاندن بدی‌‌های پوشیده، آن دو را به بهره‏مندی از درخت ممنوع به طمع انداخت و آنان با خوردن میوۀ ممنوعه، برهنه شدند؛ ولی باز هم کوشیدند با برگ درختان بهشتی خود را بپوشانند. آدم و حوا همسر و محرم یکدیگر بودند و برهنگی آنان در برابر همدیگر اشکالی نداشت؛ ولی باز هم از برهنگی، احساس شرم یا بیم داشتند و پوشش را آگاهانه و آزادانه بر برهنگی و بی‌پوششی برتری دادند.

این موضوع در دو جای قرآن بیان شده که رابطۀ انسان و پوشش و نقش شیطان را در تلاش برای برهنگی انسان نشان می‏دهد. قرآن وقتی از هشدار خداوند به آدم سخن می‏گوید و دشمنی شیطان به وی و همسرش را یادآور می‏شود، نعمت‌‌های بهشتی را چنین بر می‏شمارد: «تو در بهشت، نه گرسنه می‏شوی و نه برهنه می‏مانی؛ نه تشنگی داری و نه از گرما رنج می‏بری».^[۱]

قرآن پوشیدگی را یکی از نعمت‌های بهشتی می‏شمارد و بدبختی و شقاوت انسان‌ها را نتیجۀ پذیرش وسوسه‏های شیطان و محصول ساده‌اندیشی و طمع‌ورزی و تبلیغات دروغین او می‏داند و تصریح می‏کند که نخستین گام در هبوط آدم، خوردن میوۀ ممنوعه و پیدایش برهنگی است؛ آنجا که آمده است: «سرانجام هر دو از آن خوردند و عورتشان آشکار شد».^[۲]

قرآن پوشش را در جای دیگر، نعمتی آسمانی می‏شمارد و می‏فرماید: «هان ای آدمیان! پوششی که زشتی‏هایتان را بپوشاند، بر شما فرود آوردیم و اسباب آراستگی برای شما قرار دادیم و جامۀ پارسایی بهتر است؛ این از نشانه‏های خداست؛ باشد که متذکر شوند».^[۳]

امام صادق(ع) نیز در ارزش‌گذاری این نعمت الهی فرموده است: «و اما لباس ظاهری، پس آن نعمتی است که عورت‌های بنی‌آدم به آن پوشیده می‌شود و آن کرامتی است که خداوند فرزندان آدم را به آن گرامی داشته و به‌جز آنان، موجودات دیگر مشمول این کرامت نیستند و آن برای مؤمنان، وسیله‌ای برای ادای فرایض و انجام تکالیف الهی است و بهترین لباس تو، آن لباسی است که تو را از یاد خدا و از انجام وظایف لازم مانع نشود؛ بلکه تو را به یاد و سپاسگزاری و اطاعت پروردگار متعال نزدیک کند و تو را به خودبینی، خودنمایی، زینت‌دادن خود، افتخارکردن و خودستایی وا ندارد؛ زیرا اینها همه از آفات دین و سبب قساوت و تیره‌بودن قلب است.^[۴]

آثار و برکات پوشش اسلامی

۱. طهارت قلب

یکی از آثار و برکات رعایت حد پوشش هنگام روبروشدن زنان و مردان نامحرم با همدیگر، طهارت و پاکی قلب است که خداوند دراین‌باره خطاب به مؤمنان فرموده است: «اگر از زنان پیامبر اکرم چیزی خواستید، از پشت پرده بخواهید؛ این کار، هم برای دل‌‌های شما و هم برای دل‌‌های آنان پاک‌دارنده‌تر است».^[۵] در آیه‌ای دیگر فرمود: «ای [پیامبر] به مردان مؤمن بگو چشم‌‌ها از نگاه [ناروا] فرو گیرند و دامن خود را حفظ کنند که این بر پاکیزگی [جسم و جان] ایشان شایسته‌تر است».^[۶] در حدیثی از امام صادق‌۷ در تفسیر این آیه آمده است: هر آیه‌ای که در قرآن سخن از حفظ فروج می‌گوید، منظور حفظ کردن از زناست؛ جز این آیه که منظور از آن، حفظ‌کردن از نگاه دیگران است».^[۷]

۲. رستگاری

دستیابی به سعادت و رستگاری، یکی دیگر از آثار رعایت احکام پوشش و نگاه‌کردن در برابر نامحرمان است که در قرآن به آن اشاره شده است. خداوند دراین‌باره به رسول اکرم۹ توصیه کرده است: «به مردان [و زنان] مؤمن بگو چشمان خود فرو گیرند و شرمگاه خود را حفظ کنند و به سوی خدا باز گردند تا شاید به رستگاری برسند».^[۸]

۳. امنیت

امنیت یکی از نیازهای اصلی انسان برای دستیابی به یک زندگی سالم است؛ زیرا در صورت وجود امنیت و آرامش، زمینۀ رشد و تکامل افراد و جامعه فراهم و بدون آن، هرگونه چرخۀ تکامل زندگی متوقف می‌شود.

یکی از عوامل ایجاد امنیت، پایبندی زنان به پوشش اسلامی است؛ چنان‌که خداوند در قرآن کریم دراین‌باره می‌فرماید: «ای پیامبر‌‌! به زنان و دخترانت و به زنان مؤمنان بگو پوشش‌‌های خود را بر خود بپیچند؛ این به آنکه [به عفیف بودن] شناخته شوند و مورد تعرض [هوس بازان] قرار نگیرند، نزدیک‌تر است و خدا آمرزنده و مهربان است».^[۹]

۴. پیشگیری از تحریک شهوات

یکی دیگراز آثار و فواید پوشش، پیشگیری از تحریک شهوت جنس مخالف است؛ زیرا جذابیت جسمانی در افراد به‌ویژه زنان سبب جلب توجه و تحریک غریزۀ جنس مخالف می‌شود؛ اما پوشاندن اندام‌‌ها مانع از جلب توجه و تحریک قوای شهوانی می‌شود؛ بر همین اساس خداوند افزون بر نهی مردان و زنان مؤمن از نگاه شهوت‌آلود به همدیگر، به آنان دستور داده خود را بپوشانند.^[۱۰]

از امام باقر۷ در شأن نزول این آیه نقل شده که جوانی از انصار در مسیر خود با زنی روبرو شد و چون در آن زمان، زنان مقنعۀ خود را در پشت گوش‌‌ها قرار می‌دادند، چهرۀ آن زن، نظر آن جوان را به خود جلب کرد و چشم خود را به او دوخت، هنگامی که زن از آنجا گذشت، جوان همچنان با چشمان خود او را بدرقه می‌کرد؛ درحالی‌که راه خود را ادامه می‌داد تا اینکه وارد کوچۀ تنگی شد و هنوز به پشت سر خود نگاه می‌کرد. ناگهان صورتش به دیوار خورد و تیزی استخوان یا قطعه شیشه‌ای که در دیوار بود، صورت او را شکافت. هنگامی که زن رفت، جوان به خود آمد و دید خون از صورتش جاری است و به لباس و سینه‌اش ریخته است. با خود گفت به خدا سوگند، من خدمت پیامبر۹ می‌روم و این ماجرا را بازگو می‌کنم. هنگامی که چشم رسول خدا۹ به او افتاد، فرمود: چه شده است؟ جوان ماجرا را نقل کرد. در این هنگام، جبرئیل نازل شد و آیه فوق را آورد.^[۱۱]

امام رضا۷ نیز در فلسفۀ حرمت نگاه‌کردن به موی زنان نامحرم فرموده است: «نگاه به مو‌‌های زنان باحجاب ازدواج‌کرده و بانوان دیگر، ازآن‌رو حرام شده که نگاه، مردان را بر می‌انگیزاند و آنان را به فساد فرا می‌خواند در آنچه که ورود در آن، نه حلال است و نه شایسته».^[۱۲]

۵. زیبایی

یکی از ویژگی‌‌های روحی انسان، زیبا دوستی است و این ویژگی از فطرت او سرچشمه می‌گیرد. بر همین اساس انسان می‌کوشد با بهره‌گیری از ابزار گوناگون، خود را زیبا جلوه دهد. یکی از نعمت‌‌هایی که خداوند برای برآورده‌شدن این نیاز فطری آفریده، پوشش است^[۱۳] تا انسان‌‌ها با آن، زشتی‌‌های خود را بپوشانند و خود را زیبا جلوه دهند؛^[۱۴] البته این خصلت در زنان بیش از مردان وجود دارد؛ اما آنچه در این مسئله باید مورد توجه قرار گیرد، رعایت حدود الهی است؛ زیرا در دین اسلام برای استفاده از پوشش‌‌های زیبا، حدودی برای مردان و زنان تعیین شده که هر مسلمانی باید آن را رعایت کند.^[۱۵]

۶. محافظت از بدن

بدن انسان همیشه در معرض آسیب‌‌های طبیعی همچون گرما، سرما و آسیب‌‌های انسانی مانند ایراد ضرب و جرح است. یکی از چیز‌‌هایی که جسم انسان را در برابر این خطرات حفظ می‌کند، پوشش‌‌های مناسبی است که خداوند برای او آفریده است.^[۱۶]

۷. ایجاد نشاط و رفع اندوه

یکی از نیاز‌‌های طبیعی انسان که می‌تواند زمینۀ چشیدن لذت از زندگی و بندگی بهتر خداوند را فراهم کند، وجود نشاط در جسم و روح انسان است؛ زیرا هرگونه غم و اندوهی می‌تواند مانع دستیابی به لذت‌‌های زندگی و لذت‌‌های عبادی و بندگی خداوند شود. یکی از چیز‌‌هایی که می‌تواند این نیاز انسان را تا حدی فراهم کند، پوشش مناسب است؛ زیرا به فرمودۀ حضرت محمد۹ پوشش نرم سبب شادابی جسم انسان می‌شود^[۱۷] و به فرمودۀ امام علی۷ پوشش پاکیزه غم و اندوه را از انسان دور می‌کند.^[۱۸]

۸. بهره‌مندی از پاداش الهی

پایبندی به حدود الهی و رعایت سفارش‌های امامان معصوم: در پوشش، نشانۀ پایبندی به تکالیفی است که خداوند با هدف دستیابی به سعادت، آنها را بر عهدۀ انسان‌‌ها قرار داده است و چنین تعبد و پایبندی به احکام نورانی اسلام در امر پوشش ـ افزون‌بر آثار دنیوی ـ پاداش اخروی را نیز در پی دارد. بر همین اساس خداوند پس از بیان شماری از احکام و حد و مرز‌‌های شرعی فرموده است: «این مرز‌‌های الهی است و هرکس خدا و پیامبرش را اطاعت کند [و به این حدود پایبند باشد]، خداوند او را در باغ‌‌هایی از بهشت وارد می‌کند که همواره آب از زیر درختانش جاری است و جاودانه در آن می‌ماند و این رستگاری بزرگی است».^[۱۹]

[۱]. فَقُلنا یا آدمُ اِنِّ هذا عَدُوٌ لکَ و لِزَوجِکَ فلا یُخرجَنَّکما مِنَ الجَنَهِ فَتَشقی، إِنَّ لَکَ أَلَّا تَجُوعَ فِیهَا وَلَا تَعْرَی، وَأَنَّکَ لَا تَظْمَأُ فِیهَا وَلَا تَضْحَی (طه:۱۱۷-۱۱۹):پس گفتیم: ای آدم! بی‌گمان این [ابلیس‏] دشمنی است برای تو و همسرت؛ پس شما را از بهشت بیرون نکند که در مشقت و رنج افتید. بی‌گمان برای تو در اینجا این [حقیقت‏] است که نه گرسنه شوی و نه برهنه گردی؛ نه در آن تشنه شوی و نه دچار آفتاب‏زدگی گردی.

[۲]. فَأَکَلَا مِنْهَا فَبَدَتْ لَهُمَا سَوْآتُهُمَا(طه:۱۲۱).

[۳]. یَا بَنِی آدَمَ قَدْ أَنزَلْنَا عَلَیْکُمْ لِبَاسًا یُوَارِی سَوْءَاتِکُمْ وَرِیشًا وَلِبَاسُ التَّقْوَیَ ذَلِکَ خَیْرٌ ذَلِکَ مِنْ آیَاتِ اللّهِ لَعَلَّهُمْ یَذَّکَّرُونَ (اعراف:۲۶).

[۴]. و أَمَّا اللِّبَاسُ الظَّاهِرُ فَنِعْمَهٌ مِنَ اللَّهِ تَعَالَی تُسْتَرُ بِهَا عَوْرَاتُ بَنِی آدَمَ وَهِیَ کَرَامَهٌ أَکْرَمَ اللَّهُ بِهَا ذُرِّیَّهَ آدَمَ مَا لَمْ یُکْرِمْ بِهَا غَیْرَهُمْ وَهِیَ لِلْمُؤْمِنِینَ آلَهٌ لِأَدَاءِ مَا افْتَرَضَ اللَّهُ عَلَیْهِمْ وَخَیْرُ لِبَاسِکَ مَا لَا یَشْغَلُکَ عَنِ اللَّهِ عَزَّ و جَلَّ بَلْ یُقَرِّبُکَ مِنْ ذِکْرِهِ وَشُکْرِهِ وَطَاعَتِهِ وَلَا یَحْمِلْکَ عَلَی الْعُجْبِ وَالرِّیَاءِ وَالتَّزْیِینِ وَالتَّفَاخُرِ وَالْخُیَلَاءِ فَإِنَّهَا مِنْ آفَاتِ الدِّینِ وَمُورِثَهُ الْقَسْوَهِ فِی الْقَلْبِ (امام صادق۷ (منسوب)؛ ترجمۀ مصباح الشریعه؛ ص۳۰).

[۵]. وَإِذَا سَأَلْتُمُوهُنَّ مَتَاعًا فَسْئَلُوهُنَّ مِن وَراءِ حِجَابٍ ذَالِکُمْ أَطْهَرُ لِقُلُوبِکُمْ وَ قُلُوبِهِنَّ (احزاب: ۵۳).

[۶]. قُل لِّلْمُؤْمِنِینَ یَغُضُّواْ مِنْ أَبْصَارِهِمْ وَ یَحْفَظُواْ فُرُوجَهُمْ ذَالِکَ أَزْکیَ لهَمْ (نور: ۳۰).

[۷]. کلُّ شی‏ءٍ فی القرآن مِن حِفظِ الفرجِ فهو منَ الزّنا الا هذهِ الایه فانّها مِنَ النَّظرِ (عبدعلی عروسی حویزی؛ نور الثقلین؛ ج۳، ص۵۸۸).

[۸]. قُل لِّلْمُؤْمِنِینَ یَغُضُّواْ مِنْ أَبْصَارِهِمْ وَ یَحْفَظُواْ فروجَهم وَقُل لِّلْمُؤْمِنَاتِ یَغْضُضْنَ مِنْ أَبْصَرِهِنَّ وَیَحْفَظْنَ فُرُوجَهُنَّ وَ تُوبُواْ إِلیَ اللَّهِ جَمِیعًا أَیُّهَ الْمُؤْمِنُونَ لَعَلَّکمُ‏ْ تُفْلِحُون (نور: ۳۰-۳۱).

[۹]. یا أَیُّهَا النَّبِیُّ قُلْ لِأَزْواجِکَ وَ بَناتِکَ وَ نِساءِ الْمُؤْمِنینَ یُدْنینَ عَلَیْهِنَّ مِنْ جَلاَبِیبِهِنَّ ذلِکَ أَدْنی أَنْ یُعْرَفْنَ فَلا یُؤْذَیْنَ وَ کانَ اللَّهُ غَفُوراً رَحیماً (احزاب: ۵۹).

[۱۰]. قُل لِّلْمُؤْمِنِینَ یَغُضُّواْ مِنْ أَبْصَارِهِمْ وَ یَحْفَظُواْ فُرُوجَهُمْ ذَالِکَ أَزْکیَ لَهُمْ إِنَّ اللَّهَ خَبِیرُ بِمَا یَصْنَعُونَ * وَ قُل لِّلْمُؤْمِنَاتِ یَغْضُضْنَ مِنْ أَبْصَرِهِنَّ وَ یَحْفَظْنَ فُرُوجَهُنَّ (نور: ۳۰-۳۱).

[۱۱]. اِسْتَقْبَلَ شَابٌّ مِنَ الْأَنْصَارِ اِمْرَأَهً بِالْمَدِینَهِ وَکَانَ النِّسَاءُ یَتَقَنَّعْنَ خَلْفَ آذَانِهِنَّ فَنَظَرَ إِلَیْهَا وَ هِیَ‌مُقْبِلَهٌ فَلَمَّا جَازَتْ نَظَرَ إِلَیْهَا وَدَخَلَ فِی زُقَاقٍ قَدْ سَمَّاهُ بِبَنِی فُلَانٍ فَجَعَلَ یَنْظُرُ خَلْفَهَا وَاعْتَرَضَ وَجْهَهُ عَظْمٌ فِی الْحَائِطِ أَوْ زُجَاجَهٌ فَشَقَّ وَجْهَهُ فَلَمَّا مَضَتِ الْمَرْأَهُ نَظَرَ فَإِذَا الدِّمَاءُ تَسِیلُ عَلَی صَدْرِهِ وَثَوْبِهِ فَقَالَ وَاللَّهِ لآَتِیَنَّ رَسُولَ اللَّهِ۹ وَلَأُخْبِرَنَّهُ قَالَ فَأَتَاهُ فَلَمَّا رَآهُ رَسُولُ اللَّهِ ۹ قَالَ لَهُ مَا هَذَا فَأَخْبَرَهُ فَهَبَطَ جَبْرَئِیلُ۷ بِهَذِهِ الْآیَهِ (محمد بن یعقوب کلینی؛ کافی؛ ج۵، ص۲۵۱).

[۱۲]. حُرِّمَ النَّظَرُ إِلَی شُعُورِ النِّسَاءِ الْمَحْجُوبَاتِ بِالْأَزْوَاجِ وَإِلَی غَیْرِهِنَّ مِنَ النِّسَاءِ لِمَا فِیهِ مِنْ تَهْیِیجِ الرِّجَالِ وَمَا یَدْعُو التَّهْیِیجُ إِلَیْهِ مِنَ الْفَسَادِ وَالدُّخُولِ فِیمَا لَا یَحِلُّ وَلَا یَجْمُلُ (ابن‌بابویه؛ علل الشرایع؛ ج۲، ص۵۶۵).

[۱۳]. یَابَنیِ ءَادَمَ قَدْ أَنزَلْنَا عَلَیْکمُ‏ْ لِبَاسًا یُوَارِی سَوْءَاتِکُمْ وَرِیشًا… (اعراف: ۲۶). وَ هُوَ الَّذِی سَخَّرَ الْبَحْرَ لِتَأْکُلُواْ مِنْهُ لَحْمًا طَرِیًّا وَ تَسْتَخْرِجُواْ مِنْهُ حِلْیَهً تَلْبَسُونَهَا… وَ لَعَلَّکُمْ تَشْکُرُون (نحل: ۱۴). وَ عَلَّمْناهُ صَنْعَهَ لَبُوسٍ لَکُمْ لِتُحْصِنَکُمْ مِنْ بَأْسِکُمْ فَهَلْ أَنْتُمْ شاکِرُونَ (انبیا: ۸۰‏).

[۱۴]. امام علی۷: اَلثّیابُ تُطَهِّرُ الْجِمالَ (ابن‌بابویه؛ خصال؛ ص۹۲).

[۱۵]. وَ قُل لِّلْمُؤْمِنَاتِ یَغْضُضْنَ مِنْ أَبْصَرِهِنَّ وَ یحَْفَظْنَ فُرُوجَهُنَّ وَ لَا یُبْدِینَ زِینَتَهُنَّ إِلَّا مَا ظَهَرَ مِنْهَا وَ لْیَضْرِبْنَ بِخُمُرِهِنَّ عَلیَ جُیُوبِهِنَّ وَ لَا یُبْدِینَ زِینَتَهُنَّ إِلَّا لِبُعُولَتِهِنَّ أَوْ ءَابَائهِنَّ أَوْ ءَابَاءِ بُعُولَتِهِنَّ أَوْ أَ.بْنَائهِنَّ أَوْ أَبْنَاءِ بُعُولَتِهِنَّ أَوْ إِخْوَانِهِنَّ أَوْ بَنیِ إِخْوَانِهِنَّ أَوْ بَنیِ أَخَوَاتِهِنَّ أَوْ نِسَائهِنَّ أَوْ مَا مَلَکَتْ أَیْمَانُهُنَّ أَوِ التَّابِعِینَ غَیرْ أُوْلیِ الْارْبَهِ مِنَ الرِّجَالِ أَوِ الطِّفْلِ الَّذِینَ لَمْ یَظْهَرُواْ عَلیَ عَوْرَاتِ النِّسَاءِ وَ لَا یَضْرِبْنَ بِأَرْجُلِهِنَّ لِیُعْلَمَ مَا یُخْفِینَ مِن زِینَتِهِنَّ (نور:۳۱).

[۱۶]. وَ اللَّهُ جَعَلَ لَکُم مِّمَّا خَلَقَ ظِلَالًا وَ جَعَلَ لَکمُ مِّنَ الْجِبَالِ أَکْنَانًا وَ جَعَلَ لَکُمْ سَرَابِیلَ تَقِیکُمُ الْحَرَّ وَ سَرَابِیلَ تَقِیکمُ بَأْسَکُمْ کَذَالِکَ یُتِمُّ نِعْمَتَهُ عَلَیْکُمْ لَعَلَّکُمْ تُسْلِمُون (نحل: ۸۱).

[۱۷]. ثَلَاثٌ یَفْرَحُ بِهِنَّ الْجِسْمُ وَیَرْبُو الطِّیبُ وَاللِّبَاسُ اللَّیِّنُ وَشُرْبُ الْعَسَلِ (جعفر بن محمد مستغفری؛ طب النّبی۹؛ ص۲۵).

[۱۸]. النَّظِیفُ مِنَ الثِّیَابِ یُذْهِبُ الْهَمَّ وَالْحَزَنَ (محمد بن یعقوب کلینی؛ کافی؛ ج۶، ص۴۴۴).

[۱۹]. تِلْکَ حُدُودُ اللَّهِ وَ مَنْ یُطِعِ اللَّهَ وَ رَسُولَهُ یُدْخِلْهُ جَنَّاتٍ تَجْری مِنْ تَحْتِهَا الْأَنْهارُ خالِدینَ فیها وَ ذلِکَ الْفَوْزُ الْعَظیم (نساء: ۱۳).