مقدمه:
«صداقت و راستی» یکی از ویژگی‌های عالی اخلاق انسانی است که در آموزه‌های اسلامی از زمینه‌های اساسی ارجمندی و نیک‌بختی انسان به حساب می‌آید؛ تا حدی که امیر مؤمنان امام علی (ع)، صداقت را جزو ارجمندترین و والاترین صفات انسانی معرفی کرده و راست‌گویی را اساس هر نوع اصلاحِ فردی و اجتماعی برشمرده است.
صـراحت و صـداقت در حکومـت و مـدیریت نیـز از جملـه مهم‌تـرین اصـول کارکردی است؛ زیرا به طور عمده، تباهی و خلاف‌کاری در جـایی پیـدا می‌شـود و رشـد می‌کنـد که امور و مسائل از دید مردمان، اداره‌شوندگان و خدمت‌گیرندگان پنهان بماند و بی‌صداقتی درکارکردهـا ظهـور یابـد.
یکی از آثار چاپ‌شدۀ گروه اخلاقِ پژوهشکدۀ اخلاق و معنویت، «علل و زمینه‌های بی‌صداقتی اخلاقی در ساختار نهادهای اقتصادی (با تمرکز بر موردپژوهی مؤدیان مالیاتی)» است که تآلیف آقای دکتر مرتضی تهامی‌پور، استادیار دانشکده علوم اقتصادی و سیاسی دانشگاه شهید بهشتی است. گفت‌وگوی زیر مصاحبه با دکتر محمدتقی اسلامی؛ مدیر گروه پژوهشیِ اخلاقِ پژوهشکدۀ اخلاق و معنویت است:
*** صدق و صداقت چه مفهومی دارند و بی‌صداقتی به چه معناست؟
ﻣﻨﻈﻮر از «ﺻﺪق» در ﻣﻨﻄﻖ، ﻣﻄﺎﺑﻘﺖ ﺧﺒﺮ ﺑﺎ واﻗﻊ اﺳﺖ، اﻣﺎ در اﺧﻼق، ﺑـﻪ ﻣﻄﺎﺑﻘـﺖ ﺧﺒـﺮ ﺑـﺎ اﻋﺘﻘﺎد ﺧﺒﺮرﺳﺎن ﮔﻔﺘﻪ ﻣﯽﺷﻮد. در ﻣﻨﻄﻖ، ﺳﺨﻦ از «ﺻﺪق» و در اﺧﻼق، ﺳﺨﻦ از «ﺻﺪاﻗﺖ» اﺳﺖ. ﺑﺮﺧﯽ ﺻﺪق را ﻣﻮرد ﻣﻼﺣﻈﻪ ﻗﺮار داده، ﻣﻌﺘﻘﺪﻧﺪ که «ﺻﺪق» ﻣﺨﺎﻟﻒ ﮐﺬب و ﺑـﻪﻣﻌﻨـﺎی ﻣﻄﺎﺑﻘﺖ ﺧﺒﺮ ﺑﺎ ﻧﻔﺲاﻻﻣﺮ اﺳﺖ؛ ﯾﻌﻨﯽ ﻣﻄﺎﺑﻘﺖ ﺑﺎ آن‌چه در ﻟﻮح ﻣﺤﻔﻮظ اﺳﺖ. ﮐﺴـﯽ ﮐـﻪ در ﮔﻔﺘﺎر راﺳت‌گو ﺑﺎﺷﺪ، «ﺻﺎدق» اﺳﺖ. ﺑﺮﺧﯽ نیز ﻣﻌﺘﻘﺪﻧﺪ که ﺻﺪق و ﮐﺬب ﺑﻪ ﻣﻌﻨﺎی اوﻟﯿﻪ، ﺗﻨﻬـﺎ در ﮔﻔﺘـﺎر و در ﺟﻤﻠـﮥ ﺧﺒﺮﯾـﻪ ﻣﻌﻨـﺎ ﻣﯽدﻫﻨﺪ و ﻣﻄﺎﺑﻘﺖ ﮔﻔﺘﺎر ﺑﺎ ﺿﻤﯿﺮ و درون و واﻗﻊ را، ﺻﺪق ﻣـﯽﮔﻮﯾﻨـﺪ؛ بنابراین اﺻﻞ اوﻟﯿﻪ در ﻣﺎده «ﺻﺪق»، ﺗﻤﺎم و ﮐﺎﻣﻞﺑﻮدن، ﺳﻼﻣﺖ از ﺧﻄﺎ و ﺧﻼف و ﺑﺮﺣﻖﺑﻮدن اﺳﺖ که نقطه مقابل موارد یادشده، بی‌صداقتی است.
*** به طور کلی چه چیزهایی از مصادیق بی‌صداقتی شمرده می‌شوند؟
برخی از این مصادیق با اندکی تسامح قابل تلفیق در هم هستند که گذشته از تفاوت‌های مفهومی جزئی در موارد نزدیک به هم، چه بسا برخی واژه‌ها برای عده‌ای آشناتر از واژه‌های دیگر باشد و خیانت، دورویی و تظاهر(نفاق)، وعدۀ پوشالی، دروغ عادی، نشر اکاذیب، شایعه‌پراکنی، دروغ مصلحتی، یاوه‌گویی، مزخرف‌گویی و نیز گزافه‌گویی را می‌توان از مصادیق آن برشمرد.
*** در این تحقیق چه ارتباطی بین صداقت و اخلاق مد نظر بوده است؟
صداقت یک فضیلت اخلاقی بوده و دارای ماهیت ذاتی اخلاقی است. از این‌روست که عنوان این پژوهش نیز به صورت «تحلیل اخلاقی» علل و زمینه‌های بی‌صداقتی در ساختارها و نهادهای اقتصادی تعریف شده است. صداقت به عنوان مهم‌ترین صفات انسانی همواره از ارکان اصلی در قلمرو اخلاق به شمار آمده است. صداقت مفهومی در مقابل فریب است؛ بدین معنا که هر آن‌چه از صداقت نشئت می‌گیرد، باید به‌گونه‌ای باشد که هیچ انحرافی از واقعیت یا وارونه‌سازی در آن صورت نگیرد. صداقت در معنای وسیع‌تر تنها یک فضیلت اخلاقى فردى نیست؛ بلکه ارزشى اجتماعى و سیاسى است و جلوههاى گوناگونى دارد. در یک جامعه، مسئول صادق، خود را باید آن‌گونه که هست، به مردم بنماید، با صداقت رفتار کند و به تعهدات خود پایبند باشد.
بنابراین وجود افراد صادق در ساختارها و نهادهای مختلف جامعه، پایه‌ها و ارکان آن جامعه را به صورت قوی و محکم پی‌ریزی می‌کند. امروزه (متاسفانه) در برخی از کشورها از جمله ایران، دیده شده که این موضوع به صورت ناقص و ضعیف اجرا شده و ساختارهای جامعه را غرق در انواع ناملایمات، دشواری‌ها و فسادهای ناشی از بی‌صداقتی کرده است.
*** یکی از نکات مهمی که در کتاب آمده، مربوط به شاخص صداقت در ادبیات جهانی است؛ شاخص صداقت در ادبیات جهانی چگونه تحلیل می‌شود؟
در ادﺑﯿﺎت ﺟﻬﺎﻧﯽ، ﺷﺎﺧﺺ ﺻﺪاﻗﺖ را ﻣﯽﺗﻮان ﻣﺸﺎﺑﻪ دو دﺳﺘﻪ ﺷﺎﺧﺺ ﻣﻬﻢ ﻣﻌﺮﻓﯽ ﮐﺮد: ﮔﺮوه اول ﺷﺎﺧص‌های ﺷﻔﺎﻓﯿﺖ و ﺳﻼﻣﺖ اﻗﺘﺼﺎدی است و دﺳﺘﻪ دوم ﺷﺎﺧص‌های اﺧﻼق ﮐﺴﺐ و ﮐﺎر ﮐﻪ ﺑﯿﺸﺘﺮ جنبۀ آﮐﺎدﻣﯿﮏ داﺷﺘﻪ و کم‌تر ﻣﻮرد اﻧﺪازهﮔﯿﺮی ﮔﺴﺘﺮده ﻗﺮار ﮔﺮﻓﺘﻪاﻧﺪ. در زﻣﯿﻨۀ ﺷﻔﺎﻓﯿﺖ و ﯾﺎ ﻓﺴﺎد ﺷﺎﺧﺼﯽ – ﮐﻪ در ﺣﺎل ﺣﺎﺿﺮ از ﺑﯿﺸﺘﺮﯾﻦ ﺷﻬﺮت را دارد- «ﺷﺎﺧﺺ ادراک ﻓﺴﺎد» اﺳﺖ. اﯾﻦ ﺷﺎﺧﺺ ﺳﺎﻟﯿﺎﻧﻪ از ﺳﻮی ﺳﺎزﻣﺎن ﺷﻔﺎﻓﯿﺖ ﺑﯿﻦاﻟﻤﻠﻠﯽ ﻣﻨﺘﺸﺮ ﻣﯽﺷﻮد؛ ﻫﺪف اﯾﻦ ﺷﺎﺧﺺ، اﻧﺪازهﮔﯿﺮی ﭼﯿﺰی اﺳﺖ ﮐﻪ ﻣﺮدم درﺑﺎرۀ ﻓﺴﺎد ﺗﺼﻮر ﻣﯽﮐﻨﻨﺪ و اﯾﻦ ﻃﻮر ﻧﯿﺴﺖ ﮐﻪ از ﺳﻮی ﺳﺎزﻣﺎن ﺷﻔﺎﻓﯿﺖ ﺑﯿﻦاﻟﻤﻠﻠﯽ ﺑﺮای ﺷﻨﺎﺳﺎﯾﯽ واﻗﻌﯿت‌های ﻣﺮﺑﻮط ﺑﻪ ﺳﻄﻮح ﻋﻤﻠﯽ و ﮐﻨﻮﻧﯽ ﻓﺴﺎد اراﺋﻪ ﺷﺪه ﺑﺎﺷﺪ. ﺷﺎﺧﺺ ادراک ﻓﺴﺎد، ﺷﺎﺧﺼﯽ ﻣﺮﮐﺐ از ﺗﻌﺪادی ﺷﺎﺧﺺ از ﻣﻨﺎﺑﻊ ﮔﻮﻧﺎﮔﻮن اﺳﺖ ﮐﻪ ﺗﻤﺎﻣﯽ آن‌ها ﯾﮏ رﺗﺒﻪﺑﻨﺪی از ﮐﺸﻮرﻫﺎ را اراﺋﻪ ﻣﯽدﻫﻨﺪ.
هم‌چنین ﺷﺎﺧﺺ راﺳت‌کرداری ﺟﻬﺎﻧﯽ ﺑﻪ ﻋﻨﻮان ﯾﮏ ﻧﻤﺎﮔﺮ ﺑﺮای ﻧﺸﺎن‌دادن وﺿﻌﯿﺖ ﺳﻼﻣﺖ و ﺗﺠﺰﯾﻪ و ﺗﺤﻠﯿﻞ راﺑﻄﻪ ﺣﮑﻮﻣﺖﻫﺎ و ﻓﺴﺎد ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ. اﯾﻦ ﺷﺎﺧﺺ ﯾﮑﯽ از ﺟﺎﻣﻊﺗﺮﯾﻦ ﻣﺠﻤﻮﻋﻪ اﻃﻼﻋﺎت ﺑﺮای اراﺋﻪ دادهﻫﺎی ﮐﻤﯽ و ﺗﺠﺰﯾﻪ و ﺗﺤﻠﯿﻞ ﻣﮑﺎﻧﯿﺴﻢﻫﺎی ﻣﺒﺎرزه ﺑﺎ ﻓﺴﺎد اداری و ﭘﺎﺳخ‌گوﯾﯽ دوﻟﺖ در ﺳﻄﺢ ﻣﻠﯽ در در ﺳﺮﺗﺎﺳﺮ ﺟﻬﺎن ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ.
*** اگر بخواهید هدف اصلی نویسنده در این پژوهش را خیلی خلاصه بیان کنید، چه می‌گویید؟
این پژوهش که یکی از پروژه‌های گروه اخلاق پژوهشکده اخلاق و معنویت است، به دنبال تحلیل علل و زمینه‌های بی‌صداقتی در ساختارها و نهادهای اقتصادی از منظر اخلاقی است.
*** دربارۀ عواملی که در رواج بی‌صداقتی در ساختار سازمان‌ها و نهادها نقش دارند در این پژوهش چه توضیحی داده شده است؟
عوامل گوناگونی وجود دارند؛ عواملی چون نادیده‌گرفتن ارزش‌های حاکم بر جامعه، ایجاد محیط و روابط ساختاری ناسالم، ازبین‌رفتن روحیۀ معنوی جمعی، وجود اجبار جمعی و اجازه‌نداشتن برای بیان صداقت، فشارهای محیطی، عدم حساسیت اجتماعی نسبت به بی‌صداقتی و نبود نظارت صحیح بر اجرای عدالت، در رواج بی‌صداقتی در ساختار سازمان‌ها و نهادها نقش مؤثری دارند.
البته علاوه بر عوامل ساختاری، عوامل محیطی و اداری نیز در رواج بی‌صداقتی نقش دارند. در این میان، نقض راحت قوانین و مقررات موجود در ساختارها، عامل مهمی است که باید بدان توجه شود؛ زیرا مواجهه با چنین موضوعی، چالشی اساسی در نوع نظارت بر آن‌ها را به وجود می‌آورد.
*** از نظر این پژوهش چگونه می‌توان صداقت را در جامعه و بین نهادهای اجتماعی گستراند؟
نکتۀ مهم در مسیر صداقت‌گستری در ساختارها و نهادهای اقتصادی کشور، عمیق‌نمودن این موضوع در ساختارهاست. آن‌چه می‌باید در برنامه‌ریزی برای مبارزه با بی‌صداقتی در سطح ساختارها و نهادهای اقتصادی مورد توجه قرار گیرد، این است که پیشرفت و توسعۀ اقتصادی هر جامعه‌ای در گرو داشتن اقتصادی سالم و عاری از فساد است. در یک جامعۀ توسعه‌یافته، صداقت به عنوان اولین و اصلی‌ترین رکن در تمام بخش‌های کوچک و بزرگ اقتصادی همواره مد نظر قرار می‌گیرد.
*** به چه دلیلی نهاد اقتصادی انتخابی در این پژوهش، سازمان امور مالیاتی کشور در نظر گرفته شده است؟
دلیل انتخاب نهاد سازمان امور مالیاتی کشور، اولویت، اثرگذاری و گسترۀ فعالیت آن به صورت کلی در اقتصاد ایران است. از طرفی سازمان امور مالیاتی که زیرمجموعه وزارت امور اقتصادی و دارایی است، به دلیل داشتن تعاملات اقتصادی بالا، دربرداشتن بیشترین ارباب رجوع و هم‌چنین اهمیت و نقش بسزای این سازمان در مدیریت امور اقتصادی، مالی و تجاری کشور و رونق بخش خصوصی و جهت‌دهی به فعالیت‌های اقتصادی و بازرگانی، سازمانی مهم و قابل اهمیت برای بررسی است.
*** در یک نگاه کلی اصلی‌ترین مسئله‌ای که در این اثر پژوهشی بدان پاسخ داده می‌شود چیست؟
در این اثر سعی شده به این پرسش پاسخ داده شود که علل و زمینه‌های بی‌صداقتی در ساختار نهادهای اقتصادی از منظر اخلاقی کدام‌اند و راهکارهای برون‌رفت از آن‌ها (با بررسی اثربخشی هر یک) چیست. در این مطالعه برای پاسخ به این سؤال و به جهت محدودکردن گسترۀ مطالعه و بالابردن دقت و قابلیت اتکا به نتایج، مطالعه در سطح سازمان امور مالیاتی تعریف شده و بخش‌هایی نیز به عنوان گام‌های مطالعاتی در نظر گرفته شده است.
*** این کتاب در چند صفحه و فصل سامان یافته است؟
باید بگویم خرسندیم که در آستانۀ برگزاری نمایشگاه کتاب تهران، این اثر به زیور طبع آراسته شد و در دسترس علاقه‌مندان قرار گرفت. این کتاب در ۳۹۸ صفحه و چهار فصل به شرح زیر سامان یافته است:
-در فصل اول به بررسی کلیات و مبانی نظری مفهوم بی‌صداقتی پرداخته شده؛
-در فصل دوم بررسی تجارب داخلی و خارجی برای ریشه‌یابی و تحلیل عوامل اخلاقی تاثیرگذار در بروز زمینه‌های بی‌صداقتی و راه‌های برون‌رفت از آن در سازمان‌ها و نهادهای اقتصادی مدنظر قرار گرفته است؛
-فصل سوم به ارائۀ طرح تحقیق، جمع‌آوری و تحلیل اطلاعات در حوزۀ علل و زمینه‌های بروز بی‌صداقتی و فرار مالیاتی و راهکارهای مقابله با آن در سازمان امور مالیاتی کشور تخصیص داده شده است.
-و در نهایت در فصل چهارم، جمع‌بندی و ارائۀ راهکارهای برون‌رفت از مسئلۀ بی‌صداقتی ارائه شده است.
