کتب روایی شیعه، مشتمل بر روایاتی مرتبط با عرصه سیاست و حکومت است که در عرصه مدیریت امور جامعه کاربرد دارند؛ بخش مهمی از این میراث روایی، احادیثی است که حضرت علی علیه السلام به عنوان حاکم اسلامی در اموری چون «هدایت و تدبیر جامعه»، «دیدگاه‌های شریعت درخصوص ارکان و مؤلفه‌های حکومت»، «تبیین اخلاق سیاسی حاکم و کارگزاران» و «عوامل مؤثر در زوال و بقای حکومت دینی»، بیان کرده است. این تحقیق درصدد است با گزینش روایات عرصه سیاست و حکومت از کتاب غرر الحکم و با دسته‌بندی و ایجاد نظام منطقی برای این روایات، نظامی از روایات تخصّصی گستره سیاست را به محققان، سیاستمداران، کارگزاران و حاکمان اسلامی بنماید.
روش نقد و بررسی روايات مهدويّت
نویسنده: خدامراد سلیمیان
تهیه: پژوهشکده مهدویت و آینده‌پژوهی
نوبت چاپ: اول، 1396
صفحات: 504
قطع: وزیری، سلفون
قیمت: 330000 ریال
کد: 407
مقدمه
باور و امید به آمدن « منجی و مصلح »، در آخرالزمان و برپایی جامعه‌ای بر پایه دادگری و زندگی مسالمت‌آمیز فراگیر، خواستی فطری و همگانی است که ویژه قوم، گروه و زمان و مکان خاصی نیست. طبق این باور بسیاری از انسان‌ها، چشم‌به‌راه‌اند تا جهان آفرینش از بی‌داد، نابسامانی‌‌‌ها، ناامنی‌ها و تیره‌روزی‌‌‌ها رهایی یافته، به کمال و زندگی سعادت‌مندانه برسند.
ادیان بهویژه ادیان آسمانی که پاسخ‌هایی واقعی برای نیازهای فطری انسان نشان داده‌اند، در بحث منجی و منجی‌باوری، نیز نگاه ویژه‌ای داشته‌اند؛ ازاین‌روست که در بیشتر ادیان و مذاهب جهان از اصلاح‌گری سخن به میان آمده که در « آخر الزَّمان » به‌پا خاسته، به بیدادها پایان خواهد داد و شالوده « حکومت یگانه جهانی » را بر پایه « عدالت همگانی » و « امنیت راستین » بنیان خواهد نهاد. بسیاری از پیامبران و فرستادگان خداوند نیز در این زمینه به مردمِ با ایمان جهان، نویدهایی داده‌اند .(نور،55)
این باور که در آموزه‌های اسلامی از آن با عنوان « مهدویت » یاد شده، افزون بر ریشه قرآنی، در بیان پیشوایان معصوم علیهم السلام به‌روشنی مطرح شده است؛ آنجا که پیروزی پایانی « حق » بر « باطل » به گونه‌ای فراگیر و برپایی حکومت عدل جهانی و پیروزی شایستگان را به همه انسان‌ها نوید داده است (۱) که این خود، سبب شده در میان آموزه‌های اسلامی ـ به نسبت ـ به موضوع « مهدویت »، بیش از بسیاری از موضوعات توجه و اهتمام شود .(۲) فراوانیِ احادیث مربوط به این موضوع، جای هیچ گمانه‌زنی را باقی نمی‌‌‌گذارد.
با گذری کوتاه در منابع حدیثی شیعه درمی‌‌‌یابیم که ظهور امام مهدیأ و برپایی حکومت عدل جهانی به دست وی، از موضوعات پذیرفته‌شده بیشتر مسلمانان ـ بهویژه شیعه دوازده‌امامی ـ است؛ به‌گونه‌ای‌که افراد فراوانی پیش از به‌دنیا‌آمدن مهدی موعودأ با بهره‌مندی از سخنان پیامبر اکرم و پیشوایان معصوم علیهم السلام کتاب‌‌‌هایی درباره ولادت، غیبت، ظهور و نشانه‌‌‌های ظهور مهدی ( عج ) نگاشته و به نقل روایات پرداخته‌اند .(۳) اگرچه بوده و هستند شمار بسیار اندکی که ـ در کنار این دیدگاه فراگیر ـ خدشه‌هایی در روایات مهدویت وارد کرده، بدگمانی‌هایی پدید آورده‌اند که چندان به شمار نمی‌آیند .(۴)
پس میتوان گفت باور به مهدویت مربوط به اکثریت قریب اتفاق مسلمانان است و نیز اینکه بررسی‌های تاریخی گواه آن است که باور به مهدویت در کنار مباحثی مانند باور به یگانگی خداوند و نبوت، از تأثیرگذارترین آموزه‌های اعتقادی بر فرهنگ شیعه و از ارزشمندترین باورها در میان باورهای دینی این مذهب است (5) که در گذر زمان از صدر اسلام تا کنون فراز و فرودهایی را پشت سر گذاشته و در شکل‌دهی به روند تاریخی شیعه نقش مؤثری داشته است.
پافشاری میشود اگرچه دلیل‌هایی از قرآن و خرد انسانی در شکل‌گیری مجموعه باور به مهدویت نقش داشته است، سخنان پیشوایان معصوم علیهم السلام ـ استوارترین سند برای باورهای دینی پس از آیات قرآن ـ گویاترین و گسترده‌ترین پشتوانه این اعتقاد است؛ ازاین‌رو پرداختن و بررسی سخنان پیشوایان معصوم علیهم السلام، بهویژه محتوای روایات مهدویت و فهم آموزه‌های پدیدآمده در آن، در کنار توجه به سند و منبع روایات، از مطمئن‌ترین آگاهی‌هایی است که میتوان در این موضوع فراهم کرد.
اهتمام به اطمینان به صدور روایات از پیشوایان معصوم علیهم السلام در منابع روایی شیعی و نیز اشارت آن بر محتوای مورد نظر سبب میشود این روایات با بررسی ژرف، موشکافانه و دانش‌محور ارزیابی شده، از جهت استناد و محتوا با بهره‌گیری از روش و معیار علمی نقد سندی و متنی هماهنگ، تحلیل و بررسی شود.
بررسی‌های فراوان نشان‌‌دهنده آن است که در گستره تلاشهای انجام‌شده در تبیین، تصحیح، اعتبارسنجی و نقد روایات مهدویت، روشی جداگانه و روشمند ارائه نشده است.
ازآنجایی‌که مهدویت‌پژوهی، بحثی میانرشتهای است و در میان روایات مهدویت گروههای گوناگونی اعم از نگاه کلامی، تاریخی، تفسیری و مانند آن به چشم میخورد، از نگاه منطقی میتوان در هر گروه از روایات به گونه‌ای همسو از روشهای آن علم بهره گرفت؛ ولی آنچه در بیشتر روایات بدان توجه خواهد شد، نشان‌دادن روشی برای بررسی استنادی و محتوایی است.
تلاش در پیِ یافتن روشی درخور، سبب میشود پژوهش یادشده خود به خود و با گذشت زمان به هماهنگی استنباط‌ها و پژوهش‌‌های برخاسته از روایات مهدویت بینجامد و بخشی از یک پژوهش کلان با عنوان « بررسی روایات مهدویت » را سامان دهد.
این پژوهش در پی پاسخ این پرسش بنیادین است که روش تبیین، تصحیح، اعتبارسنجی و نقد استنادی و محتوایی روایات مهدویت کدام است. به دنبال آن به برخی پرسش‌‌‌های فرعی نیز پاسخ داده خواهد شد؛ مانند:
۱. تبیین، تصحیح، اعتبارسنجی و نقد استنادی و محتوایی روایات چه جایگاهی در قرآن و حدیث دارد ؟
۲. چه بایستگی‌هایی برای تبیین، تصحیح، اعتبارسنجی و نقد روایات مهدویت وجود دارد ؟
۳. با چه روش‌هایی سند روایات مهدویت اعتبارسنجی و نقد میشود ؟
۴. با چه سنجه‌هایی محتوای روایات مهدویت اعتبارسنجی و نقد میشود ؟
اگرچه نمی‌توان به‌طورمشخص روشی متفاوت برای نقد روایات مهدویت به دست داد، به نظر می‌رسد با توجه به نقش تأثیرگذار آموزه‌های مهدویت بر مباحث سیاسی و اجتماعی، در نقد این روایات افزون بر ملاک‌های نقد در دیگرروایات، شرایط سیاسی و اجتماعی صدور و نقل آنها در منابع روایی باید در فرایند نقد در نظر گرفته شود؛ چراکه برخی دگرگونی‌های عارض بر روایات، حتی برخی روایات برساخته، معلول اوضاع سیاسی ـ اجتماعی برخی از دوره‌هاست.
با توجه به موضوع این پژوهش، به عنوان تحقیقی بنیادین، میتوان از فراهم‌‌‌کردن هرچه بیشتر زمینه برای روشن‌شدن مباحث مربوط به امام مهدیأ با استناد به روایات معتبر، به برجسته‌ترین هدف یاد کرد. اثبات امکان دستیابی به روشی در نقد روایات مهدویت، بررسی استنادی و محتوایی روایات مهدویت از دیگراهدافی است که در این بررسی پی گرفته خواهد شد.
در بررسی روایات مهدویت به دست میآید که این روایات رویکردهای گوناگونی چون رویکرد کلامی، تاریخی، تفسیری و گاهی فقهی دارد. مسائل مربوط به خود حضرت مهدی ( عج ) و جایگاه امامت، رویکردی کلامی، مسائل مربوط به حوادث مرتبط با آن حضرت در گذشته و نیز آینده، رویکردی تاریخی، تبیین برخی آیات مهدویت در سخنان معصومان علیهم السلام، رویکردی تفسیری و برخی احکام مربوط به حضرت و دوران ظهور، رویکردی فقهی قلمداد میشود. اگرچه در کنار این روایات با گرایش‌های یادشده، برخی روایات اخلاقی نیز به چشم میخورد؛ مانند سفارش‌هایی که برای عصر انتظار گفته شده است.
اکنون این پرسش پیش میآید که آیا نقد هر گروه از روایات یادشده به چه صورت و کاربست روش برای این نقد چگونه خواهد بود ؟
بی‌گمان با توجه به گوناگونی گروههای یادشده، بهره‌مندی از یک دانش و روش و نفی دانش‌ها و روشهای دیگر منطقی و خردمندانه نخواهد بود و در این گوناگونی روش‌ها و دانش‌هاست که به‌ناگزیر متناسب هر دسته از روایات از روش ویژه آن بهره برده خواهد شد؛ اگرچه این امکان دور از ذهن نخواهد بود که برخی از روایات همزمان چند رویکرد داشته باشند که کار در ارائه روش در این دسته از روایات سخت‌تر می‌نماید. چنان‌که پژوهشگر بتواند میان روی‌آوردهای روایات و روشهای نقد هر یک، در نقد آن، روش پذیرفته‌‌ای را ارائه نماید به‌گونه‌ای که به یک نقد روشمند، فراگیر و ژرف بینجامد، پژوهشی میانرشتهای را سامان داده است.
در این پژوهش با توجه به موضوع و نوع تحلیل و تبیینی که در آن صورت خواهد گرفت و نیز گونه‌های مختلفی که در مجموع روایات مهدویت وجود دارد، به همه روشهای نقد استنادی و محتوایی اشاره شده، پس از اثبات کارآمدی آن در تحلیل و بررسی بحث، ارائه نقاط قوّت و سستی روشهای به‌کاررفته، روش درخور پیشنهاد خواهد شد.
__________________________
۱. . محمد بن یعقوب کلینی؛ الکافی؛ ج۸، ص۲۸۷.
۲. . کتابی با عنوان امام مهدیأ در آینه قلم در دو جلد بزرگ و حدود ۱۴۰۰ برگه، فهرستی از ۷۵۵۰ کتاب، مقاله و پایان‌نامه را گزارش کرده است که به مباحث مهدویت در قرون معاصر پرداخته‌اند. این اثر محصول تلاشهای پژوهشگران مؤسسه پارسا با همکاری بنیاد فرهنگی مهدی موعودأ و مسجد جمکران است که ویرایش نخست آن پیش‌تر با عنوان «مرجع مهدویت» چاپ و منتشر شده بود و اکنون به همراه یک قرص لوح فشرده چاپ و منتشر شده است.
۳. . ر.ک: علی‌اصغر رضوانی؛ موعودشناسی و پاسخ به شبهات؛ ص۲۰۹.
۴. . اگرچه ممکن است در میان مسلمانان کسانی باشند که از سخنان آنان کم‌وبیش انکار روایات مهدویت برداشت میشود. از این افراد میتوان به ابن‌خلدون (متوفای ۸۰۸ق) اشاره کرد؛ البته از خود اهل سنت در آثاری گوناگون بر دیدگاه وی خرده گرفته‌اند. از کسانی که در نقد دیدگاه وی کتاب نگاشته‌اند، احمد بن محمّد بن صدیق، ابوالفیض غماری حسنی شافعی مغربی (متوفای ۱۳۸۰ق) است. وی در کتاب ابراز الوهم المکنون من کلام ابن‌خلدون، متواتربودن حدیث‌های مربوط به حضرت مهدیأ را به شیوه‌ای بی‌مانند و بی‌سابقه ثابت می‌کند و بی‌پایه‌بودن تضعیف‌های ابن‌خلدون را درباره این حدیث‌ها به‌خوبی نشان می‌دهد. یادآوری میشود افرادی چون احمد امین مصری (متوفای ۱۳۷۳ق)، محمد فرید وجدی (متوفای ۱۹۵۴م) و امثال آنها، اظهار نظرهای ابن‌خلدون را مستندی برای گفته‌های نادرست خود برگزیده‌اند (ر.ک: سیدثامر هاشم العمیدی؛ مهدی منتظر در اندیشه اسلامی؛ ص۵۰).
5. . از نگاه پیروان اهل بیت علیهم السلام موضوع مهدویت، به جهت آنکه جزیی از مباحث امامت است، موضوعی اعتقادی محسوب میشود و چون حیثیتی تاریخی و زمان‌مند نیز دارد، موضوعی تاریخی و تاریخ‌مند به شمار می‌رود (محمد محمدی ری‌شهری؛ دانشنامه امام مهدیأ؛ ج۱، ص۱۹۴).
منبع:پایگاه اطلاع رسانی پژوهشگاه علوم و فرهنگ اسلامی
كلمات كليدي :
اخبار , آثار علمی-پژوهشکده مهدویت و آینده پژوهی
تاریخ خبر: 1396/7/22 شنبهتعداد بازدید کل: 3089 تعداد بازدید امروز: 1