شریف لک زایی عنوان کرد؛
مروری بر برخی مؤلفه های بنیادین در حکمت سیاسی متعالیه
مهم ترین و برجسته ترین عنصر مورد بحث در حکمت سیاسی متعالیه ، انسان است. در واقع، همه مباحث حول انسان درگرفته و زوایای مختلف حکمت از منظر انسان و برای انسان طرح شده و بسط یافته است.
به گزارش روابط عمومی پژوهشگاه علوم و فرهنگ اسلامی، دکتر شریف لک زایی عضو هیئت علمی پژوهشکده علوم و اندیشه سیاسی،در مقاله ای در ماهنامه آموزشی اطلاع رسانی مروری بر برخی از مؤلفه های بنیادی در حکمت سیاسی متعالیه پرداخت.
درآمد
مهم ترین و برجسته ترین عنصر مورد بحث در حکمت سیاسی متعالیه ، انسان است. در واقع، همه مباحث حول انسان درگرفته و زوایای مختلف حکمت از منظر انسان و برای انسان طرح شده و بسط یافته است. در این میان، عنصر حرکت ارادی، وجه بارزچنین انسانی است که می تواند منشأ اثر و تحول در جامعه بشود. انسان با بهره مندی از عنصر پویای حرکت - که ملاصدرا آن را با عنوان حرکت جوهری نظریه پردازی کرده است - به دنبال ساختن و ایجاد تغییر در خود و جامعه خود است؛ بنابراین، مؤلفه هایی همچون: حریت، امنیت، صلح، جهاد، عدالت، قدرت، سعادت و محبت به منظور تحرک بخشی به انسان قابل طرح است و از این رو در پی شدن و ایجاد پویایی و نشاط در جامعه انسانی است. همه این مولفه ها توسط انسان یا برای انسان انجام می شود. در ادامه به طور اجمال به برخی از این مولفه ها پرداخته می شود:
حریت
حکمت متعالیه بر ضرورت مختاربودن انسان تأکید می کند و انسان را مساوی با اختیار و ناچار از اختیار می شمارد؛ گو اینکه هیچ گاه نباید انسان، اختیار را از خود سلب کند و چاره ای از آن ندارد؛ از این رو این حکمت، زمینه فلسفی و نظری مهمی برای بهره گیری از آزادی فراهم می کند. در نگاه ملاصدرا از یک سو آزاد کسی است که شهوات بر او غلبه نیافته و از تعلقات و وابستگی ها رها شده است و از طرف دیگر، آزاد کسی است که مقهور و محکوم دیگری نباشد.
این نگاه حکمت متعالیه به شخص آزاد هم به لحاظ اخلاقی واجد اهمیت است و به ابعاد درونی نفس توجه می کند و به آن می پردازد و هم ابعاد بیرونی را مورد نظر دارد که در اجتماع کسی نتواند انسان را مقهور و محکوم کند و خود انسان نیز نپذیرد که مقهور و محکوم دیگری شود. درواقع دلیلی وجود ندارد که این بحث صریح با چنین اطلاقی صرفا محدود به ابعاد درونی و معنوی و اخلاقی بشود؛ بنابراین می توان از این تفسیر موسع در حکمت متعالیه به نکات درخوری در آزادی در سطح اجتماع هم دست یافت. ابعاد درونی درواقع به نوعی سازنده ابعاد بیرونی و حتی جهت دهنده به انسان است که بتواند ابعاد جدیدتر اجتماعی عرصه حضور اجتماعی او را مورد توجه قرار دهد؛ اما نکته مهم این است که در این حکمت به این مسئله توجه و بر آن صحه گذاشته شده است.
صلح
از نظر حکمت صدرایی، هر چیزی که معرفت، امنیت و معیشت جامعه را مختل کند، از صلح دور شده است. از این منظر می توان گفت جنگ و صلح هر دو بر جامعه «عارض» می شود. در این معنا اگر عدالت حاکم باشد، صلح برقرار است و معرفت، امنیت و معیشت در جامعه به سامان است و اگر عدالت نباشد، جنگ، دستیز واختلاف اتفاق می افتد؛ از این رو در فلسفه اسلامی بر عدالت به عنوان رکن هستی تأکید بسیار کرده اند و آن را در کنار علم و معرفت از مهم ترین ویژگی های حاکم مسلمان به شمار آورده اند.
در پاسخ به اینکه با توجه به آثار و از منظر صدرالمتألهین چه تصویری از صلح ترسیم می شود و صلح چه جایگاهی در فلسفه ایشان دارد؟ می توان ادعا کرد با توجه به چارچوبی که از آثار ملاصدرا دریافت می شود، به نظر در فلسفه سیاسی ملاصدرا تمامی عرصه های فردی و اجتماعی زندگی انسان درگیر مسئله صلح می شود و باید برای همه ارکان سه گانه زندگی یعنی فرهنگی سیاست و اقتصاد صلح تدارک شود؛ در غیر این صورت نمی توان از صلح سخن گفت. درواقع چالش در هر کدام از سه بخش مورد اشاره می تواند به برقراری و تحقق صلح خلل وارد سازد. این در حالی است که تا کنون اثر مستقلی در زمینه صلح به قلم فیلسوفان مسلمان از جمله حکمای حکمت متعالیه نگارش نیافته است و باید در این زمینه بحث و گفت وگوهای جدی درگیرد و ابعاد آن با توجه به پرسش های مطرح و بحث بسط یابد.
جهاد
صدرالمتألهین در بخشی از مباحث خویش با بحث درباره فلسفه عبادات به بیان فلسفه جهاد که بخشی از عبادات است ، می پردازد. از نظر ملاصدرا، «جهاد با کفار و نبرد با آنان برای دفع و رفع اموری است که از ناحیه آنان وارد بر اهل حق و ایمان می شود و موجب تشویش اسباب دیانت و معیشت می گردد؛ در حالتی که هر دو امر وسیله وصول به حق اند.» بر اساس نقل مذکور، در فلسفه جهاد، بر دو مسئله تأکید می شود: یکی رفع و دفع اموری که از ناحیه کفار بر اهل حق و ایمان وارد می شود. این نکته بسیار عام مطرح شده است و هر مسئله ای را می تواند شامل شود؛ به ویژه موضوعات معرفت و فرهنگ، امنیت و سیاست و اقتصاد و معیشت را در بر می گیرد. دوم شامل دو بخش است و مربوط می شود به آنچه موجبات تشویش اسباب دیانت و معیشت و به تعبیری فرهنگ و اقتصاد است. شاید بتوان گفت مهم ترین بخش که تهاجم کشورهای متخاصم ممکن است به آن بیشترین آسیب را وارد سازد، تخریب باورهای اعتقادی و ایمانی و فرهنگی است که به تعبیر ملاصدرا باید با آن مقابله کرد. بخش دوم آشکارا از درهم آمیختگی دیانت و معیشت سخن می گوید. درواقع برای اهل حق و ایمان ، اسباب دیانت و معیشت هر دو وسیله وصول به حق تعالی هستند. از این منظر، آنچه به مسئله جهاد مشروعیت می بخشد، این است که بتواند دین و معاش انسان ها را تأمین کند و تحقق بخشد و در پی آن است که از این دو مسئله حمایت و اسباب اخلال این دو را دفع و رفع کند. آنچه البته در بخش دوم از کلام ملاصدرا در فقره نقل شده آمد، بیشتر ناظر به بحث قتال است؛ اما بخش نخست کلام ایشان عام است و ابعاد نرم و سخت جنگ هر دو را شامل می شود. شاید نتیجه سخن صدرالمتألهین این باشد که مؤمنانه زیستن و برخورداری از معیشت معمول باید برای اهل حق و ایمان مهیا شود و نباید در این زمینه کوتاهی کرد؛ حتی اگر تأمین آن به جنگ منتهی شود.
عدالت
دیدگاه کلی حکمت متعالیه درباره عدالت را از لابه لای متون و آثار حکمای حکمت متعالیه می توان استخراج کرد؛ از جمله در مهم ترین حالت از نظر ملاصدرا، حکمت افزون بر آنچه پیش از این درباره آن بیان شد، به معنای عدل و برخی مفاهیم مهم دیگر هم آمده است: «کلمه حکمت دارای معانی چند و اطلاقاتی متعدد است؛ از این قرار: عدل، علم، حلم، فلسفه، کلام موافق حق، صواب امر و سداد آن، حکیم یعنی صاحب الحکمه، علم خوب و عمل صالح، نفس عمل، معرفت حقایق اشیا، انجام فعلی که محمود باشد و اقتدا به خالق در عبادات به قدر طاقت». از این منظر، حکمت مساوی با عدالت هم تلقی می شود و امری که واجد حکمت نباشد، فاقد عدالت است؛ بنابراین حکیم نیز به دلیل انتساب به حکمت به تبع باید واجد عدالت باشد. درواقع حکمت، عدالت را با خود به همراه دارد و اساسا حکمت اقتضا می کند عدالت حاکم باشد. افزون بر اینکه عدالت با هستی در سازگاری است و هماهنگی هستی با عدالت هم ممکن و هم ضروری است؛ از این رو می توان دریافت که انسان و جامعه نیز باید با عدالت همراه باشد تا همراهی میان انسان و جامعه و هستی برقرار شود. در این نگاه ، اساس رمز بقای انسان و جامعه در هستی با عدالت ممکن است.
پی نوشت:
١. دانشیار گروه فلسفه سیاسی پژوهشگاه علوم و فرهنگ اسلامی
منبع:
: معارف ماهنامه آموزشی اطلاع رسانی شماره ۱۱۷/ خرداد و تیر ا ۱۴۰
اخبار پژوهشکده علوم و اندیشه سیاسی, شریف لک زایی
|