پژوهشکده فقه و حقوق
جایگاه عقل در استنباط حکم
نوشتار حاضر تلاش می‌کند نگاهی واقع‌بینانه به عقل کند و بدون افراط و تفریط، توانایی عقل را در دستیابی به احکام نشان دهد. بدین‌منظور نویسنده کوشیده است به پاره‌ای از سؤالات که مربوط به این موضوع است، پاسخ دهد.
قماشی، سعید؛ جایگاه عقل در استنباط حکم؛ تهیه‌کننده: پژوهشکده فقه و حقوق؛ چاپ اول، قم: پژوهشگاه علوم و فرهنگ اسلامی، زمستان 1384، 264ص رقعی.
***
معرفی موضوع اثر
در میان علوم مختلف، نقش عقل در فقه، اصول، کلام و فلسفه بسیار حساس و بحث برانگیز بوده است؛ چه اینکه در این علوم، عقل وارد دو مقوله سرنوشت‌ساز انسان‌ها به‌ویژه انسان‌های متدین می‌شود: خدا، تکالیف دینی. از اختلاف در به‌کارگیری نیروی عقل در این علوم، مکاتب علمی متنوعی زاییده شده است. البته در نصوص قرآنی و روایی بر عقل و خردمندی تأکید فراوانی شده و ورود عقل به قلمرو استنباط با سؤالاتی مواجه بوده است.
پرسش های تحقیق
نوشتار حاضر تلاش می‌کند نگاهی واقع‌بینانه به عقل کند و بدون افراط و تفریط، توانایی عقل را در دستیابی به احکام نشان دهد. بدین‌منظور نویسنده کوشیده است به پاره‌ای از سؤالات که مربوط به این موضوع است، پاسخ دهد.
سؤال اساسی آن است که عقل چه جایگاهی در استنباط احکام دارد؟ پرسش‌های فرعی عبارت‌اند از: مقصود ما از عقل چیست؟ به‌کارگیری عقل در استنباط احکام چه روندی و چه پیشینه‌ای داشته است؟ نگاه کتاب و سنت به اعتبار عقل، چگونه ارزیابی می‌شود؟
در میان این پرسش‌ها، یکی از مهم‌ترین پرسش‌ها این است که آیا عقل بشر اساساً توانایی دستیابی به ملاک‌های احکام شرعی دارد؟
اگر پاسخ مثبت است، قلمرو آن تا کجاست؟ شناخت ملاک‌های احکام چه ضرورتی دارد؟ نویسنده در پژوهش خود با شیوه کتابخانه‌ای و استدلالی به بررسی جایگاه عقل در استنباط حکم پرداخته است.
وی پس از بررسی معنای لغوی عقل، بر آن است که در فرهنگ قرآن و سنت، عقل نیرویی آگاه‌کننده و آزاد‌سازنده است که عهده‌دار برداشتن زنجیر نادانی و مهار نفس سرکش است. او معتقد است که از دیدگاه فقهای شیعه، ملاک شرعیت در قلمرو اثبات حکم دو امر است: اولاً، باید متکی بر منبع مورد قبول باشد. ثانیاً، ملاک معرفت به‌دست‌آمده طبق نظر اصولیان شیعه، ظن معتبر است. درباره عقل و اجماع نیز ملاک را قطع و یقین می‌دانند.
دوره های تاریخچه به کارکیری عقل
نویسنده تاریخچه به‌کارگیری عقل را در نزد اهل سنت در شش دوره و در نزد شیعه در سه دوره بررسی و کاوش کرده است. سه دوره‌ای که شیعه به عقل روی آورده، عبارت است از:
1. دوره روی‌آوردن به استدلال‌های اصولی و فقهی، بدون آنکه از عقل یاد شود.
2. دوره‌ای که از عقل بهره و نام برده می‌شد، اما تعریفی از آن ارائه نمی‌شد.
3. دوره‌ای که عقل از منابع دستیابی به حکم به‌شمار می‌رفت و در مباحث، عنوانی مستقل برای آن در نظر گرفته می‌شد.
گزارش محتوایی اثر
یکی از مباحثی مطرح‌شده در بررسی حجیت عقل در استنباط حکم شرع و موارد آن، دریافت‌های عقلی است که به دو بخش مستقلات عقلی و غیرمستقلات عقلی تقسیم می‌گردد. در هر دو بخش مبحثی تحت عنوان قاعده ملازمه مطرح است که با استفاده از این قاعده، حکم شرعی را می‌توان استنباط کرد. در علم اصول شیعه به قاعده ملازمه از روزگار فاضل تونی توجه شده و پیش از آن تنها به مسئله حسن و قبح عقلی پرداخته می‌شده است. در تحلیل قاعده ملازمه به سؤالاتی پاسخ داده می‌شود؛ از جمله اینکه مقصود از عقل، عقل نظری است یا عملی؟ از سخنان نویسنده بر می‌آید که ملازمه بین حکم عقل و شرع در هر دو قلمرو نظری و عملی می‌تواند موجود باشد.
از مباحث دیگر کتاب حاضر، بحث از اعتبار عقل از دید کتاب و سنت است. خدای متعال در آیات مختلف ما را به تعقل فراخوانده است. نویسنده این آیات را به دو دسته تقسیم کرده: آیاتی که مربوط به بیان احکام است و آیاتی که بیانگر اموری چون پدیده‌های طبیعی و اجتماعی است. آیات قرآن به علت برخی احکام نیز دلالت دارند که پاسخگوی سؤالات عقل است. در روایات نیز از حجیت عقل سخن به میان آمده است. در روایات نیز امامان معصوم به بیان علت احکام پرداخته‌اند و بدین‌ترتیب به ما در فهم علت احکام کمک کرده‌اند. سؤال اساسی دیگر آن است که آیا ملاکات احکام، برای بشر قابل دسترسی است؟ و اگر می‌توان به آن دست یافت، آیا علاوه بر نصوص، خرد بشر نیز می‌تواند به علت احکام دست یابد؟ اگر می‌تواند دست یابد، آیا دستیابی به آن، با کمک نصوص است یا به‌طور مستقل می‌تواند به ملاکات احکام دست یابد؟ نویسنده پاسخ‌دهندگان به این پرسش‌ها را به سه دسته تقسیم کرده است:
1. دانشمندان اصولی امامیه؛ 2. اخباریان شیعه و اهل ظاهر از اهل تسنن؛ 3. دانشمندان اصولی اهل تسنن.
نگارنده معتقد است که عقل تکامل‌یافته آیندگان با سرمایه دانش و تجربه امکان کشف همه ملاکات، مصالح و اسرار احکام شرع را دارد.
نویسنده در پایان به نسبت میان عقل و سایر منابع (قرآن، سنت و اجماع) پرداخته است.
تاریخ بروز رسانی پنجم فروردین ماه 1399
منبع:
اداره نشر پژوهشگاه علوم و فرهنگ اسلامی
http://shop.isca.ac.ir/index.php/books/530-D8ACD8A7DB8CDAAFD8A7D987-D8B9D982D984-D8AFD8B1-D8A7D8B3D8AAD986D8A8D8A7D8B7-D8A7D8ADDAA9D8A7D985
معرفی آثار, آثار علمی پژوهشکده فقه و حقوق, سعید قماشی
|