پژوهشگاه علوم و فرهنگ اسلامی

به همت پژوهشکده فلسفه و کلام برگزار شد؛

نشست علمی «قرائت امام علی (ع) و قرائت عاصم»

نشست علمی «قرائت امام علی (ع) و قرائت عاصم: بررسی نسبت این‌همانی و اشاره‌ای به ابعاد کلامی آن» در پژوهشکده فلسفه و کلام اسلامی برگزار شد. در این نشست علمی که در ذیل سلسله نشست‌های قرآنی در ماه مبارک رمضان 1402در پژوهشگاه علوم و فرهنگ اسلامی برگزار می‌شود، آقای دکتر محمد جاودان، مدیر گروه کلام پژوهشکده فلسفه و کلام اسلامی به ارائه بحث پرداختند.

به گزارش روابط عمومی پژوهشگاه علوم و فرهنگ اسلامی ، این نشست که در روز یکشنبه 27 فروردین ماه 1402 برگزار گردیددکتر جاودان در این ارائه گفتند:
قرائت در جهان اسلام به معنای ادا و تلفظ کلمات و نصوص قرآنی بر اساس نقل از یک قاری مشهور است.
اختلاف قرائات از کلمات قرآنی که به دلایل متعددی مانند نقطه و علامت نداشتن زبان عربی در عصر نزول و نیز اختلاف لهجه‌های مناطق مختلف بود، حتی در حیات نبی مکرم اسلام هم در پاره‌ای کلمات بوده است و روایاتی در این زمینه موجود است. در عصر خلیفه سوم مصحف امام علی نهایی شد و در چندین نسخه در بلاد اسلامی فرستاده شد. تعدد قرائات به مرور زمان بیشتر و بیشتر می‌شد که سرانجام ابن‌مجاهد در قرن چهارم بهترین قرائت‌ها را در هفت قرائت اصلی جمع کرد و چون این هفت قاری دو راوی مختلف داشتند، چهاره روایت در جهان اسلام رواج پیدا کرد. البته قرائات عشره و اربع عشر را هم برخی مانند ابن‌جنی گفته‌اند که رواج عمومی نیافت. این قرائات از طریق طبقات قرّاء به صورت استاد و شاگردی گسترش می یافته تا زمان حاضر که قرائت حفص از عصم رواج عمومی یافته است؛ هرچند در اعصار گذشته هر زمان قرائت خاصی و روایت خاصی رواج داشته است.

در صدر اسلام قرائات مختلف و متعددی در مناطق گوناگون و گستردۀ جهان اسلام رواج یافت. با کوشش‌های ابن‌مجاهد (م. 324 ق.) از دانشمندان قرائت، در قرن چهارم هفت قرائت از رسمیت و اعتبار برتری نسبت به دیگر قرائات برخوردار گردیدند. این قرائات هر کدام در مراکز و بخش‌های مهمی از جهان اسلام رواج داشتند؛ از جملۀ این قرائات قرائت عاصم ابی النجود کوفی م. 127 ق. بود. او، ازجمله، قرائت را از ابوعبدالرحمن سلمی (م. 74 ق.) و از قراء بزرگ کوفه اخذ کرد و پس از او امام قرائت در این شهر شد که در آن عصر از مراکز مهم علمی و دینی جهان اسلام و دارای اهمیت زیادی بود. قرائت عاصم توسط دو شاگرد و دو راوی اصلی و مهم‌تر او یعنی ابوعمرو حفص بن سلیمان (م.180ق.) و ابوبکر شعبۀ بن عیاش (م. 193ق.) ثبت و روایت شد که در روایت آنها از قرائت استادشان اختلافاتی وجود دارد. در مقاطعی از تاریخ رواج این دو روایت از قرائت عاصم جابجا شده است و از حدود سه قرن اخیر روایت حفص است که رواج یافته است.

عاصم بن ابن النجود کوفی یکی از قرّاء سبعه است که قرائت او از طریق دو راوی مشهور او شعبة‌ بن عیاش کوفی و ابوعمرو حفص بن سلیمان کوفی منتقل شده است. البته این هر دو نیز قرائت خود را از ابوعبدالرحمن سلمی و او از امام علی نقل کرده‌اند. پیش‌تر در جهان اسلام روایت شعبه از عاصم رواج داشت؛ ولی امروزه به دلایلی مانند نفوذ امپراطوری عثمانی که حنفی‌مذهب بودند و ابوحنیفه نیز شاگرد عاصم بوده است و با حفص نیز روابط مالی داشته است، این قرائت عمومیت یافت؛ همچنین با رواج صنعت چاپ در آلمان، اولین نسخه از قرآن به روایت حفص از عاصم چاپ شد و عثمانی‌ها آن را رواج دادند.

از عاصم نقل شده است که قرائت او قرائت استادش ابوعبدالرحمن سلمی و قرائت ابوعبد الرحمن هم همان قرائت امام امیرالمؤمنین علی (ع) است.
گفتنی است تاکنون سبک‌های متعددی در جهان اسلام از قرائت قرآن وجود داشته است؛ ولی امروزه سبک قرائت مصری در قرن بیستم به یمن رسانه‌های گروهی و زیبایی خاص قرائت قرّاء مصری مورد اقبال واقع شده است.

در این نشست این موضوع بررسی شد که تا چه اندازه شواهد موجود در منابع مختلفی که به قرائات حضرت امیر (ع) از برخی آیات قرآن اشاره کرده‌اند، این‌همانی قرائت حفص عاصم را با قرائت آن حضرت نشان می‌دهند. تحقیقات نشان می‌دهد همان‌طور که ابن جنی در مواردی آورده است میان روایت حفص از عاصم و قرائت منسوب به امام علی (ع)، اختلافاتی هست که این اختلافات این‌همانی قرائت امام علی و عاصم را زیر سؤال می‌برد.