به گزارش روابط عمومی پژوهشگاه علوم و فرهنگ اسلامی، پیاده‌روی اربعین حسینی یکی از مهمترین نماد‌ها و مظاهر دینی در مذهب شیعه و در راستای گرامیداشت و استمرار شعائر دینی است. پیاده‌روی از نجف به کربلا، تاریخی به قدمت عاشورای حسینی دارد و از هنگامی که نخستین زائر مضجع شریف حضرت سیدالشهدا(ع)، جابربن عبدالله انصاری در روز اربعین از مدینه به کربلا رهسپار شد تاکنون بیش از چهارده قرن می‌گذرد. این سنت حسنه در سال‌های حضور ائمه(ع) با وجود حکومت سفاک و خونریز اموی و عباسی انجام شده است و این سنت در زمان حکومت صدام حسین، ممنوع بود، ولی مخفیانه و شبانه و محدود به شیعیان عراق انجام می‌شد و پس از سقوط حکومت بعثی و بیداری اسلامی، این راهپیمایی سال به سال گسترده‌تر شد و اکنون به شکل امروزین و چند میلیونی خود درآمده است و بسیاری از مسلمانان و غیرمسلمانان از سراسر جهان خود را به این مراسم می‌رسانند و به خیل عظیم زائران کربلا می‌پیوندند.
این رویداد منحصر بهفرد، بستر مناسبی برای رشد فضایل انسانی و اخلاقی، تعامل بین فرهنگی، انسجام اجتماعی و بازنمایی هویت شیعه ایجاد کرده است، اما با این وجود ممکن است دچار آسیب‌ها و انحرافاتی شود که ضرورت دارد با بررسی جامعه‌شناختی از این مسائل جلوگیری کرد و از قدرت رسانه در راستای تقویت این حرکت عظیم مردمی و آثار گوناگون آن شد.
در همین راستا ایکنا با حجت‌الاسلام احمد اولیایی، عضو هیئت علمی پژوهشگاه علوم و فرهنگ اسلامی و دکترای فرهنگ و ارتباطات به گفت‌وگو نشسته است تا به برخی از آثار و ابعاد پیاده‌روی اربعین حسینی بپردازیم. مشروح این گفت‌وگو در ادامه آمده است.
ایکنا ـ رویداد پیاده‌روی اربعین چه آثار فرهنگی، اجتماعی و حتی سیاسی دارد؟
برشمردن آثار و پیامد‌های فرهنگی، اجتماعی، سیاسی، اقتصادی و ... در اربعین کار دشواری است، چون برخی از این آثار محسوس و فوری است و برخی نیز که بسیار متعدد هم است، ناملموس و زمان‌دار است و ممکن است بلافاصله قابل فهم نباشد، اما به طور خلاصه اگر بخواهیم مروری در این آثار داشته باشیم، طبیعی است که باید این مراسم عظیم را که نه فقط به عنوان یک حادثه و اتفاق موسمی، بلکه تبدیل به فرهنگ شیعی شده و حتی پا را فراتر از شیعیان نیز گذاشته است، بنابراین از سنت عراقی- عربی فاصله گرفته و به نوعی جهانی شده است؛ چراکه از اروپا و قاره‌های دیگر هم در این مراسم شرکت می‌کنند. بنابراین مهمترین بحث، توسعه فرهنگ شیعی است که هر کس می‌تواند به عنوان یک ارمغان و سوغات به جامعه خود ببرد و این فرهنگ را تسری بخشد. اگر آثار فرهنگی اربعین امتداد یابد، جامعه‌سازی‌هایی خواهیم داشت که نقطه مشترک آنها سیدالشهدا(ع)، احترام و عرض ادب و بزرگداشت این مراسم مقدس است.
همچنین رویداد پیاده‌روی اربعین انسجام سیاسی مسلمانان و شیعیان را به ارمغان می‌آورد و اساساً از ابتدای تاریخ، جنگ حق و باطل و تقابل دشمنان اهل بیت(ع) با آنها ادامه‌دار بوده است و اکنون هم باید بدانیم در مقابل اهل بیت(ع) یک جریان طاغوت و نفاق وجود دارد و اربعین می‌تواند تجلی اتحاد سیاسی مسلمانان و شیعیان باشد و از نظر تبلیغاتی، هم به جان دشمنان لرزه بیندازد و هم موجب انسجام شود.
آثار جامعه‌شناختی اربعین نیز بسیار گسترده است و باید گفت‌وگو‌هایی در این زمینه شود و نوشته‌ها و کتاب‌هایی تولید شود تا بتوان برخی از آنها را احصا کرد. ما در جوامع مدنی زندگی می‌کنیم که فردگرایی، مطلوبیت‌خواهی و نفع‌انگاری مهمترین شاخصه آن است، یعنی انسان در شرایط روزمره به دنبال تأمین هزینه‌های زندگی، موفقیت‌های دنیوی و عدم توجه به دیگران در دنیای مدرن است و فضای مدرنیته و پست مدرن هم، مبتنی بر آن پیش می‌رود و به این فردگرایی کمک می‌کند. انسان تنها با تلفن همراه خود با اپلیکیشن‌های ارتباطی و در شبکه‌های اجتماعی، هویت فردی دارد و هر چند ارتباطات متعددی دارد، اما عمق ارتباطات بسیار اندک است و در حد یک لایک، فالو و مانند اینهاست و برخلاف قدیم که ارتباطات جوامع براساس اصالت و لذت بردن از ارتباطات بود، اما اکنون ارتباطات آدم‌ها با یکدیگر به دلیل منفعت‌طلبی است، البته این کلیت ندارد و همیشه نمی‌توانیم برای همه ارتباطات نسخه بپیچیم.
با این حال اربعین خط بطلانی بر همه این ارتباطات فردگرایانه و منفعت‌خواهانه می‌کشد، چراکه در طول مدتی که در مراسم حضور دارید، در عین حال که ارتباطات گسترده‌تر می‌شود، افراد زیادی را می‌بینید و در کنار افراد زیادی راه می‌روید و عمق این رابطه زیاد است، چون یک مفهوم مشترک میان این آدم‌ها وجود دارد که مفهوم مقدسی است. بنابراین ارتباطات اجتماعی، این سیل عظیم زوار را از آن ارتباطات اجتماعی سرد، مکانیکی و مبتنی بر منفعت که در روزگار عادی وجود دارد، متفاوت کرده است. ارتباطات در اربعین، مبتنی بر لذت و تولید آیین است و این مسئله بسیار مهمی است.
با توجه به سابقه جنگ تحمیلی هشت ساله بین این دو کشور، پیاده‌روی اربعین چه تأثیری در تغییر نگاه ایرانی هل و عراقی‌ها نسبت به یکدیگر داشته است، به طوری که دوشادوش هم این مراسم را برگزار می‌کنند؟
اگر هر کشوری با کشور دیگر هشت سال جنگ داشت، خیلی سخت می‌شد، مردم این دو کشور دوباره در کنار هم قرار بگیرند، اما این از برکت اهل بیت(ع) است که ایرانی‌ها و عراقی‌ها را در کنار هم قرار می‌دهد و در مراسم عظیم اربعین این برادری، همدلی و وحدت را می‌بینیم و با وجود اینکه خاطرات جنگ و کشته‌ها و شهدایی که از طرفین به وجود آمده است و می‌تواند ایجاد نفرت و کینه کند، اما این اتفاق نیفتاده است و به برکت اهل بیت(ع) و نگاه تمدنی و همدلی که وجود دارد، مانعی به وجود نیامده است. در واقع از برکات اربعین است که نقش مهمی در این انسجام و همدلی‌ها داشته و گویی هر دو ملت برگزارکننده این مراسم هستند و شاید زمانی، این مراسم در اختیار عراقی‌ها بود و ایرانی‌ها کمتر شرکت می‌کردند، اما در سال‌های اخیر که ایرانی‌ها در این مراسم حضور بیشتری دارند، وقتی در میان موکب‌ها قدم می‌زنیم، می‌بینیم که به فواصل اندک موکب‌های ایرانی در میان موکب‌های عراقی وجود دارد و در کنار هم به فعالیت می‌پردازند و اساساً مالکیتی نسبت به این مراسم وجود ندارد و مالک واقعی این مراسم اهل بیت(ع) هستند.
چرا بر مردمی بودن و مردمی ماندن مراسم پیاده‌روی اربعین تأکید می‌شود؟
اساساً مردم، رکن یک مراسم جمعی هستند و آنها هستند که با مشارکت خود پرچم حضرت سیدالشهدا(ع) را برافراشته و این مراسم را برگزار می‌کنند و این اتفاقاتی که از حضور مردم می‌افتد، باعث می‌شود همه اندیشمندان و نظریه‌پردازان و کسانی که این مراسم را مشاهده می‌کنند، بر وجه مردمی بودن آن تأکید کنند. مردمی بودن اربعین یکی از مهمترین مزیت‌های آن است. مقام معظم رهبری نیز در ابتدای سال نو در حرم رضوی بر آن تأکید کردند که حل مشکلات اقتصادی با مردمی شدن آن امکان‌پذیر خواهد بود و این از مردمی بودن اربعین است که مردم تصمیم می‌گیرند، مردم اجرا می‌کنند و مردم خودشان نتیجه را برداشت می‌کنند.
بنابراین دولت‌ها کمک می‌کنند تا امنیت را برقرار کرده و به عبارتی از حضور مردم محافظت کنند. این مسئله باید در تمام عرصه‌های خرده نظام مانند سیاست، اقتصاد و ... پیاده‌سازی شود تا مردم خودشان وارد عرصه شوند که خداوند در آیه ۲۵ سوره حدید به آن اشاره کرده و می‌فرماید؛ «لِیَقُومَ النَّاسُ بِالْقِسْطِ»، برای اینکه عدالت برپا شود، مردم باید آن را اقامه کنند.
در اربعین اقتصاد مردمی را می‌بینید که غذای بیش از ۲۰ میلیون زائر تأمین می‌شود و مشخص نیست چه چرخه‌ای در این اقتصاد وجود دارد. در واقع اوج این چرخه مردمی، همدلی است و با مدل همدلی و کنار هم بودن بسیاری از مشکلات حل خواهد شد و اگر بتوان مدل اقتصاد اربعین را استخراج کرد، می‌توانیم آن را به جامعه خودمان نیز تسری دهیم.
چگونه باید تفاوت های فرهنگی موجود میان ملت ها را مدیریت کرد تا به بروز مشکلات مختلف در رویداد اربعین منجر نشود؟
باید تلاش کرد تا آسیب‌هایی که در این زمینه وجود دارد، گسترده‌تر نشود. طبیعی است که وقتی دو ملت با دو زبان، با دو تاریخ و دو هویت در کنار هم قرار می‌گیرند، می‌تواند باعث بروز چالش‌هایی شود، اما به دلیل امر مشترک که به عنوان یک بانی، هر دو در کنار هم قرار می‌گیرند، به اندازه‌ای قدرتمند و جذاب است و بر تمام تفاوت‌ها سیطره دارد که ما می‌بینیم، سال‌هاست این تفاوت‌ها مانع انسجام و برگزاری این مراسم معنوی نمی‌شود و ممکن است به دلیل تفاوت فرهنگ‌ها ناراحتی‌هایی پیش بیاید، اما عنصر بخشش، نادیده گرفتن و همدلی به تفاوت فرهنگ‌ها کمک می‌کند و این دو فرهنگ وقتی با هم برخورد می‌کنند، چالش‌هایی به وجود می‌آید، ولی پرداختن به مشترکات است که این تفاوت‌ها را خنثی می‌کند.
زبان یک مسئله است و گاهی ممکن است ایرانی‌ها شوخی‌هایی در جمع‌های خودشان داشته باشند و این شوخی از نظر فرهنگی در عراق نامناسب باشد و موجب ناراحتی شود، بنابراین همه زائران باید دقت کنند، وقتی به این کشور سفر می‌کنند، باعث کدورت نشوند و یا از نظر فرهنگی تفاوت‌هایی در پوشش مردان و زنان وجود دارد و برخی موارد ارزش و برخی ضدارزش هستند؛ از این رو باید آنچه متوسط فرهنگ‌هاست و ذیل فرهنگ اسلام و شیعی است، در امور مشترک مورد استفاده قرار گیرد.
بحث‌های سیاسی که می‌تواند موجب کدورت‌ها شود، نیاز نیست در فضای گفت‌وگو‌های اربعینی مطرح شود. گفت‌وگو‌های اربعین بیشتر در حوزه احوالپرسی، بیان مشترکات، احساسات و فعالیت‌های مشترک است که می‌شود در این مراسم مقدس انجام داد.
راهپیمایی اربعین حرکتی با مرکزیت «بسیج شیعی» است و چه بسا از سوی دشمنان به شیوه‌های گوناگون مورد تهدید، شبهه‌افکنی یا آسیب قرار گیرد؛ در این زمینه چطور می‌توان از قدرت رسانه استفاده کرد؟
همه می‌دانیم که شبکه‌های ماهواره‌ای و تلویزیونی سراسر دنیا این مراسم را تا حدی که بتوانند بایکوت خبری و رسانه‌ای می‌کنند و پژواک این حرکت عظیم کمتر به گوش جهانیان می‌رسد. البته ناموفق هم هستند؛ چراکه در عصر رسانه‌هایی هستیم که مردم و مخاطبان خودشان تولیدکننده محتوا هستند، یعنی شما نمی‌توانید جلوی تبادل اخبار و اطلاعات را در شبکه‌های مجازی اجتماعی بگیرید. برای مثال شبکه اجتماعی اینستاگرام در اربعین مملو از محتوای اربعینی، مداحی‌های اربعین و ... می‌شود. البته کشور‌های دیگر هم بیکار نمی‌مانند و ممکن است ضدتبلیغ‌هایی در این زمینه انجام دهند، مانند شبهاتی که در رابطه با هزینه مراسم دولتی، پشتوانه حاکمیتی برای اغراض سیاسی و ... مطرح می‌کنند و این شبهه‌ها بسیار مرسوم است و جواب‌های متعددی هم دارد که اکنون مورد بحث ما نیست.
برای اینکه امتداد رسانه‌ای اربعین بیشتر، بهتر و موفق‌تر باشد، اگر بتوان در شبکه‌های تلویزیونی و شبکه‌های اجتماعی مجازی، شبکه‌ای ایجاد کرد تا تولیدکنندگان محتوا طی یک ماه قبل و بعد از اربعین ویدئو‌هایی که وایرال یا توئیت‌ها و هشتگ‌هایی که ترند شده است و ... را در این شبکه منتشر کنند، قطعاً بازتاب‌های آن متفاوت خواهد بود. یعنی میان تولید محتوا و مراسم اربعین هماهنگی ایجاد شود. برگزاری مسابقات رسانه‌ای با انتخاب یک پیام واحد نیز می‌تواند در این زمینه مؤثر باشد؛ چراکه امروز عصر پیام است و ما باید بتوانیم یک فراروایت از اربعین به جهانیان مخابره کنیم که آن هم اتحاد مسلمانان و شیعیان و این حرکت عظیم مردمی است که مقدمه ظهور خواهد بود.